Hoge Raad 16-02-2024, ECLI:NL:HR:2024:239

Belanghebbende is op 2 september 2015 in wettelijke gemeenschap van goederen gehuwd met [A] (hierna: erflater). Met hem had zij toen al 33 jaar een affectieve relatie. Belanghebbende en erflater zijn op 19 oktober 2017 huwelijkse voorwaarden aangegaan, waarbij zij onder verwijzing naar artikel 1:121 BW zijn overeengekomen dat erflater zal zijn gerechtigd tot 10 procent van zowel de schulden als de goederen van de gemeenschap en belanghebbende tot 90 procent daarvan.

Erflater is op [...] 2017 overleden. Belanghebbende is de enige erfgename. Zij heeft de nalatenschap zuiver aanvaard.

Uitgaande van een 50-50-verdeling van de gemeenschap van goederen heeft de Inspecteur een aanslag erfbelasting opgelegd naar een belaste verkrijging van € 1.206.459.

Voor het Hof was in geschil of de aanslag erfbelasting moet worden vastgesteld uitgaande van een verdeling van de gemeenschap van goederen van 50-50, zoals de Inspecteur voorstaat, of van 10-90, zoals belanghebbende voorstaat. Meer in het bijzonder was in geschil of (a) het aangaan van de huwelijkse voorwaarden is aan te merken als een schenking ter grootte van 40 procent van de omvang van de toenmalige gemeenschap van goederen die binnen 180 dagen voor het overlijden van erflater heeft plaatsgevonden, dan wel (b) met het aangaan van de huwelijkse voorwaarden een beding is overeengekomen waarop artikel 11, lid 2, dan wel lid 4, Successiewet 1956 (hierna: SW) van toepassing is, dan wel (c) het aangaan van de huwelijkse voorwaarden wegens strijd met doel en strekking van artikel 1, leden 1 en 7, SW en artikel 12, lid 1, SW op een lijn moet worden gesteld met een schenking die binnen 180 dagen voor het overlijden van erflater heeft plaatsgevonden.

Het Hof heeft onder verwijzing naar arresten van de Hoge Raad van 28 januari 1959, 17 maart 1971 en 7 mei 2021 ³ geoordeeld dat het aangaan van de huwelijkse voorwaarden niet heeft geleid tot een vermogensverschuiving tussen de echtgenoten op grond waarvan een schenking of gift kan worden aangenomen, omdat belanghebbende op het moment van aangaan van de huwelijkse voorwaarden niet kon beschikken over 90 procent van de in de huwelijksgoederengemeenschap aanwezige goederen of daarop aanspraak kon maken als ware het een haar afzonderlijk toebehorend vermogensbestanddeel.

Verder heeft het Hof geoordeeld dat geen sprake is van een verblijvensbeding, omdat de huwelijksgoederengemeenschap ook op andere wijze dan door overlijden zou kunnen zijn ontbonden en belanghebbende ook in dat geval 90 procent van die gemeenschap zou toekomen. Het Hof achtte artikel 11, leden 2 en 4, SW daarom niet van toepassing.

Ten slotte heeft het Hof geoordeeld dat het beroep van de Inspecteur op fraus legis slaagt. Daartoe heeft het geoordeeld dat niet aannemelijk is geworden dat er voor het aangaan van de huwelijkse voorwaarden een andere reden was dan het ontgaan van erfbelasting. Voorts heeft het Hof geoordeeld dat op het moment van aangaan van de huwelijkse voorwaarden geen sprake was van enigszins gelijke levens- en sterftekansen, omdat erflater toen reeds ernstig ziek was. Hierdoor vormt het aangaan van de huwelijkse voorwaarden een bevoordeling van belanghebbende die op een lijn moet worden gesteld met een schenking binnen 180 dagen voor het overlijden van erflater. Alsdan fingeert artikel 12 SW de bevoordeling tot een verkrijging krachtens erfrecht, aldus het Hof.

Het middel van belanghebbende is gericht tegen het hiervoor in 3.4 bedoelde oordeel van het Hof. Het betoogt onder meer dat het Hof een onjuiste maatstaf heeft gehanteerd door te beoordelen of op het moment van aangaan van de huwelijkse voorwaarden sprake was van enigszins gelijke levens- en sterftekansen. Verder herhaalt het middel het door belanghebbende voor de Rechtbank en het Hof gehouden betoog dat voor toepassing van fraus legis in dit geval geen grond bestaat, omdat erflater op het moment van aangaan van de huwelijkse voorwaarden weliswaar al jarenlang ernstig ziek was, maar dat belanghebbende onweersproken heeft aangevoerd dat erflater toen niet terminaal ziek was, dat onbekend was hoe lang de ziekte nog zou duren en dat het ook mogelijk was dat zij voor erflater zou overlijden.

Het Hof is terecht ervan uitgegaan dat het aangaan van huwelijkse voorwaarden als de onderhavige geen schenking inhoudt. Daarmee heeft zich immers nog niet een eenzijdige vermogensverschuiving uit het vermogen van de ene, in het vermogen van de andere echtgenoot voltrokken, die kenmerkend is voor een schenking. ⁴ Dit is niet anders als de echtgenoten, zoals in dit geval, volgens de huwelijkse voorwaarden voor ongelijke delen zullen zijn gerechtigd tot de goederen die tot de huwelijksgemeenschap behoren.

Het incidentele beroep in cassatie is ingesteld onder de voorwaarde dat het cassatiemiddel in het principale beroep slaagt. Uit hetgeen hiervoor in 4.4 is geoordeeld, volgt dat deze voorwaarde is vervuld.

Het middel richt zich tegen het hiervoor in 3.2 weergegeven oordeel van het Hof dat het aangaan van de huwelijkse voorwaarden niet is aan te merken als een schenking. Hetgeen hiervoor in 4.2 is overwogen, brengt mee dat dit middel faalt.

Het middel is terecht voorgesteld voor zover het betoogt dat het Hof op een onjuiste grond artikel 11, lid 4, SW niet toepasselijk heeft geacht. Deze bepaling stelt namelijk niet de voorwaarde dat het beding in de huwelijkse voorwaarden uitsluitend geldt bij het overlijden van een van de echtgenoten.

Het middel kan echter niet tot cassatie leiden vanwege het volgende. In de voorloper ⁶ van de bepaling die thans is opgenomen in artikel 11, lid 4, SW was bepaald dat tot de erfenis wordt geacht te behoren hetgeen aan de langstlevende echtgenoot bij overlijden van de eerststervende echtgenoot op grond van een in de huwelijkse voorwaarden gemaakt en van het overlijden van de eerststervende afhankelijk beding (verblijvensbeding) méér verblijft dan “de helft in de gemeenschappelijke goederen”. De tekst van deze bepaling zou zo kunnen worden opgevat dat als erfrechtelijke verkrijging wordt aangemerkt al hetgeen de langstlevende echtgenoot op grond van huwelijkse voorwaarden bij overlijden van de eerststervende echtgenoot méér toekomt dan de helft van de gemeenschappelijke goederen. Een dergelijke uitleg kan echter niet worden aanvaard. Bij het opstellen van de bepaling in 1869 is de wetgever kennelijk uitgegaan van de toen gebruikelijke situatie dat ieder van de echtgenoten voor de helft gerechtigd is tot de gemeenschappelijke goederen, in welk geval het (thans) in artikel 11, lid 4, SW bedoelde beding meebrengt dat aan de langstlevende echtgenoot méér verblijft dan overeenkomt met dat aandeel in de gemeenschappelijke goederen. Uit de tekst van de bepaling en de wetsgeschiedenis kan niet worden afgeleid dat de wetgever heeft beoogd om ook een erfrechtelijke verkrijging in de zin van de successiewetgeving aan te nemen voor zover aan de langstlevende echtgenoot na het overlijden van de andere echtgenoot het aandeel in de gemeenschappelijke goederen toekomt waartoe hij reeds was gerechtigd op grond van de huwelijkse voorwaarden, ook niet indien dat aandeel méér dan de helft is.

Er zijn geen aanwijzingen dat de hiervoor in 5.5 weergegeven bedoeling van de wetgever in de loop van de tijd is gewijzigd. Daarom moet ervan worden uitgegaan dat ook op grond van artikel 11, lid 4, SW slechts is belast wat een echtgenoot bij overlijden van de andere echtgenoot méér verkrijgt dan overeenkomt met zijn eigen aandeel in de huwelijksgoederengemeenschap vóór de ontbinding ervan. Dit sluit ook aan bij de regeling in artikel 11, lid 2, SW, voor zover deze betrekking heeft op verblijvensbedingen, omdat ook daarin een gelijkstelling met een erfrechtelijke verkrijging slechts wordt aangenomen voor zover een deelgenoot als gevolg van dat beding bij het overlijden van een andere deelgenoot méér verkrijgt dan waarop hij recht zou hebben op grond van zijn aandeel in het gemeenschappelijk goed.

Aangezien belanghebbende bij het overlijden van haar echtgenoot niet méér uit de huwelijksgoederengemeenschap heeft verkregen dan overeenkomt met haar aandeel van 90 procent daarin, heeft het Hof terecht geoordeeld dat artikel 11, lid 4, SW in dit geval niet van toepassing is, wat er ook zij van de gronden waarop het Hof die beslissing heeft gebaseerd.

Gelet op hetgeen hiervoor in 4.4 is overwogen, kan de uitspraak van het Hof niet in stand blijven. Het principale beroep behoeft voor het overige geen behandeling.

De Hoge Raad kan de zaak afdoen. De Inspecteur heeft in feitelijke instanties geen feiten of omstandigheden aangevoerd die, indien bewezen, de conclusie kunnen dragen dat op het moment van aangaan van de huwelijkse voorwaarden zo goed als zeker was dat de erflater vóór belanghebbende zou overlijden. Gelet op hetgeen hiervoor in 4.3.2 en 4.3.3 is overwogen, bestaat daarom geen reden om de bevoordeling van belanghebbende als gevolg van het aangaan van de huwelijkse voorwaarden, met toepassing van fraus legis als een verkrijging krachtens erfrecht aan te merken.

Uit hetgeen hiervoor is overwogen volgt dat alle hiervoor in 3.1 bedoelde geschilpunten in het voordeel van belanghebbende moeten worden beslist, en de bestreden aanslag daarom niet in stand kan blijven. De uitspraak van de Rechtbank, waarbij die aanslag is vernietigd, moet daarom worden bevestigd.