Parket bij de Hoge Raad 25-10-2024, ECLI:NL:PHR:2024:1129

Voor cassatie in het belang der wet draag ik voor het vonnis in het incident van de kantonrechter in de rechtbank Amsterdam van 17 juni 2022, zaaknummer 9691653 CV EXPL 22-2554, ECLI:NL:RBAMS:2022:5169. Een gewoon rechtsmiddel heeft tegen dit incidenteel vonnis in verband met art. 71 lid 5 Rv nooit opgestaan. Navraag bij de rechtbank leerde mij dat partijen de hoofdzaak inmiddels hebben doen doorhalen.

In deze zaak heeft de erflater zijn testament opgemaakt voordat hij in het huwelijk trad en dit testament daarna niet meer gewijzigd. De echtgenote vraagt de kantonrechter om de in het testament genoemde erfgenamen te veroordelen tot medewerking aan de vestiging van vruchtgebruik op de echtelijke woning en de inboedel (op grond van art. 4:29 BW) en op de andere goederen van de nalatenschap (op grond van art. 4:30 BW) . In het incident hebben de erfgenamen aangevoerd dat niet de kamer voor kantonzaken, maar de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel, bevoegd is om daarover te oordelen. In het bestreden vonnis heeft de kantonrechter zich onbevoegd verklaard en de zaak verwezen naar een kamer voor andere zaken dan kantonzaken.

In de rechtspraak wordt in verschillende zin geoordeeld over de vraag welke rechter bevoegd is om te oordelen over ‘art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken’. ¹ Dit gebrek in de rechtseenheid is vanzelfsprekend hinderlijk voor de praktijk. Men weet nu niet bij welke rechter de zaak aanhangig moet worden gemaakt. Een vergelijkbare onduidelijkheid bestaat over de vraag of art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken met een dagvaarding dan wel een verzoekschrift moeten worden ingeleid. Net als de commissie cassatie in het belang der wet meen ik dat het doelmatig is om in deze vordering tot cassatie in het belang der wet tegelijk ook die kwestie aan de orde te stellen.

Stellen we de gewone regels van burgerlijk procesrecht centraal, dan lijkt juist (1) dat de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel, bevoegd is om te oordelen over art. 4:29 BW en 4:30 BW-aanspraken en (2) dat een procedure over dergelijke aanspraken moet worden ingeleid met een dagvaarding. Letten we daarentegen op de wijze waarop het erfprocesrecht door de wetgever voor het overige is ingericht en de inhoudelijke samenhang met andere gevallen, waarin de wetgever uitdrukkelijk heeft gekozen voor een tot de kantonrechter te richten verzoek – waaronder andere geschillen met betrekking tot een verzorgingsvruchtgebruik – dan verdient mijns inziens de tegenovergestelde opvatting alsnog de voorkeur. In de totstandkomingsgeschiedenis van de regeling zijn geen goede redenen te vinden voor een afwijkend procesrechtelijk regime voor aanspraken op grond van art. 4:29 lid 1 en 4:30 lid 1 BW. De wetgever lijkt integendeel te hebben verondersteld dat de kantonrechter op grond van de voorgestelde regeling bevoegd zou zijn om te oordelen over álle geschillen inzake een verzorgingsvruchtgebruik. Voor zover de literatuur zich over de kwestie uitlaat, beschouwt die de route van een verzoek bij de kantonrechter wenselijk. Dat lijkt ook overwegend de opvatting van de praktijk, in de zin dat tot nu toe de meeste zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken met een verzoekschrift bij de kantonrechter aanhangig zijn gemaakt. Mogelijk ook valt die opvatting te lezen in een beschikking van uw Raad. ²

Hiervan uitgaande geeft het bestreden vonnis blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Het past in het stelsel van de wet en sluit aan bij de (uitdrukkelijk) in de wet geregelde gevallen om aan te nemen dat niet de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel, maar de kantonrechter bevoegd is om te oordelen over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken, en wel in een verzoekschriftprocedure. Deze uitleg sluit aan bij de totstandkomingsgeschiedenis van afdeling 2 van titel 3 van boek 4 BW en bij opvattingen in de literatuur.

In de hoofdzaak heeft [de weduwe] onder meer bij dagvaarding gevorderd dat de kantonrechter de Stichtingen veroordeelt om mee te werken aan de vestiging van het vruchtgebruik op de echtelijke woning en de inboedel op grond van art. 4:29 BW en op de andere goederen van de nalatenschap op grond van art. 4:30 BW. In het incident hebben de Stichtingen aangevoerd dat volgens hen niet de kantonrechter, maar de rechtbank bevoegd is om kennis te nemen van het geschil. Onder verwijzing naar art. 93 e.v. Rv stellen zij zich op het standpunt dat er duidelijke aanwijzingen zijn dat de vorderingen van [de weduwe] een hogere waarde vertegenwoordigen dan € 25.000.

Het cassatiemiddel stelt twee met elkaar samenhangende kwesties van procesrecht aan de orde: (1) welke rechter is bevoegd om te oordelen over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken en (2) moeten procedures over dergelijke aanspraken met een dagvaarding dan wel een verzoekschrift worden ingeleid?

Volgens art. 42 RO is de rechtbank bevoegd om in eerste aanleg kennis te nemen van alle burgerlijke zaken, behoudens bij de wet bepaalde uitzonderingen. In het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering is vervolgens geregeld hoe de bevoegdheid binnen de rechtbank is verdeeld, namelijk tussen de kamer voor kantonzaken (hierna kortheidshalve: de kantonrechter) en de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel. ⁴

Voor zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken zijn twee van deze grondslagen voor bevoegdheid van de kantonrechter potentieel van belang. In de eerste plaats die van de bepaling onder b, omdat art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken immers van onbepaalde waarde zijn. ⁵ De genoemde bepaling vereist voor bevoegdheid van de kantonrechter dat er duidelijke aanwijzingen bestaan dat de aanspraak geen hogere waarde vertegenwoordigt dan € 25.000. Weliswaar is de waarde van een vruchtgebruik op een woning vanzelfsprekend minder dan de waarde van de woning zelf, toch zal die waarde heel vaak meer dan € 25.000 bedragen, althans zelden duidelijk niet meer dan dat. ⁶ Men lette er nog op dat de bepaling onder b over een ‘vordering’ spreekt, hetgeen impliceert dat de kantonrechter aan die bepaling geen bevoegdheid kan ontlenen in zaken die bij verzoekschrift moeten worden ingeleid. ⁷ De vraag of zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken bij verzoekschrift moeten worden ingeleid, komt hierna nog aan de orde.

Een tweede mogelijke grondslag is art. 93 onder d Rv. Volgens deze bepaling behandelt en beslist de kantonrechter zaken ten aanzien waarvan de wet dat bepaalt. Vatten we dit zo op dat de wet dit met zoveel woorden dient te bepalen, dan is de zaak duidelijk: noch in art. 4:29 BW noch in art. 4:30 BW is met zoveel woorden bepaald dat de kantonrechter bevoegd is om te oordelen over de aanspraak van de echtgenoot tot verplichting van de erfgenamen of overige rechthebbenden om mee te werken aan de vestiging van het vruchtgebruik op de woning en de inboedel (art. 4:29 BW) respectievelijk de andere goederen van de nalatenschap (art. 4:30 BW) . Tot zover voorlopig over de hiervoor 4.1 als eerste aangeduide kwestie.

Dan de daar bedoelde tweede kwestie: moet een procedure over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken worden ingeleid met een dagvaarding of met een verzoekschrift? Volgens art. 261 lid 2 Rv worden met een verzoekschrift ingeleid de zaken ten aanzien waarvan dit uit de wet voortvloeit. Meestal zal uit het gebruik van bewoordingen als ‘verzoek’, ‘verzoekschrift’ en ‘verzoeken’ kunnen worden afgeleid dat bedoeld is dat de procedure met een verzoekschrift wordt ingeleid. ⁸ De bepaling van art. 261 lid 2 Rv impliceert een gesloten stelsel van verzoekschriftprocedures: de rechter is slechts bevoegd om op verzoek een beschikking te geven indien hij de bevoegdheid daartoe kan gronden op enige wet. ⁹

Een formulering die erop wijst dat de echtgenoot van de erflater een procedure over een verplichting van de erfgenamen (of andere rechthebbenden) tot medewerking aan de vestiging van een vruchtgebruik op de woning, inboedel of andere goederen van de nalatenschap bij verzoekschrift dient in te leiden, is in art. 4:29 BW noch in art. 4:30 BW aan te wijzen.

Voor zover dat in verband met het zojuist bedoelde gesloten stelsel van verzoekschriftprocedures nog relevant is: een formulering in tegengestelde zin lees ik in het BW evenmin. Art. 4:33 lid 4 BW ¹⁰ spreekt weliswaar over ‘een vordering of andere rechtsmaatregel, gericht op de nakoming van een verplichting tot medewerking aan de vestiging van het vruchtgebruik’, maar die bepaling heeft de strekking om te waarborgen dat de rechthebbende zich óók op de in art. 4:33 lid 2 BW genoemde gronden voor opheffing van de medewerkingsverplichting kan beroepen indien die grond bij een andere rechter dan de kantonrechter aan de orde komt (het geval waarvan lid 2 uitgaat). ¹¹ De wetgever lijkt bij deze bepaling vooral oog te hebben gehad voor de genoemde categorie ‘andere rechtsmaatregel’, meer in het bijzonder de rechtsmaatregel van conservatoir beslag als bedoeld in art. 730 Rv, nu dat het enige voorbeeld is dat de wetgever heeft genoemd van een geval waarin de in art. 4:33 lid 2 BW genoemde gronden aan de orde komen bij een andere rechter dan de kantonrechter. Daarom is twijfelachtig of uit de formulering van art. 4:33 lid 4 BW mag worden afgeleid dat procedures over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken vorderingsprocedures zijn.

Wat ook zij van de bepaling van art. 4:33 lid 4 BW, vanwege het gesloten stelsel van verzoekschriftprocedures lijkt het er voorlopig op dat we met betrekking tot de hiervoor 4.1 als tweede aangeduide kwestie moeten aannemen dat procedures over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken vorderingsprocedures zijn, omdat niet uit de wet voortvloeit dat het verzoekschriftprocedures zijn.

Ik zal in navolging van de literatuur het vruchtgebruik zoals bedoeld in art. 4:29 en 4:30 BW hierna ook wel aanduiden met ‘verzorgingsvruchtgebruik’. ¹²

Het verzorgingsvruchtgebruik maakt deel uit van afdeling 2 van titel 3 van boek 4 BW over ‘andere wettelijke rechten’. ¹⁵ Ook ter zake van andere ‘andere wettelijke rechten’ uit die afdeling verwijst de wetgever naar de kantonrechter en gebruikt hij de term ‘verzoeken’. Het in bovenstaande opsomming als laatste genoemde art. 4:34 lid 4 BW verklaart de kantonrechter bijvoorbeeld bevoegd te beslissen op verzoeken over aanspraken van het kind van de erflater op een som ineens (art. 4:35-4:37 BW) . In art. 4:38 lid 1 BW is verder geregeld dat de kantonrechter bevoegd is te beslissen op een verzoek van een kind of stiefkind van de erflater tot verplichting van de rechthebbende om – kort gezegd – de onderneming van de erflater tegen een redelijke prijs over te dragen.

Kan uit de totstandkomingsgeschiedenis van afdeling 2 van titel 3 van boek 4 BW worden afgeleid dat de wetgever redenen had om art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken in procedureel opzicht anders te behandelen dan daarmee samenhangende verzoeken? Ik neem de lezer mee in mijn zoektocht naar aanknopingspunten voor de beantwoording van deze vraag.

Uit de totstandkomingsgeschiedenis blijkt dat de wetgever heeft gemeend dat de medewerkingsverplichting van de erfgenamen uit art. 4:29 lid 1 BW vatbaar is voor reële executie overeenkomstig het bepaalde in art. 3:300 BW. ¹⁷ Volgens die bepaling kan – samengevat – ‘de rechter op vordering van de gerechtigde’ in beginsel bepalen dat zijn uitspraak dezelfde kracht heeft als een in wettige vorm opgemaakte akte van degene die tot de rechtshandeling gehouden is in gevallen waarin zo’n verplichting tot het verrichten van de rechtshandeling bestaat. Met het gebruik van de term ‘vordering’ heeft de wetgever gedoeld op het begrip ‘rechtsvordering’ als een processuele handeling waarbij een procespartij een vorderingsrecht in rechte inroept. ¹⁸ Die term impliceert dus niet dat art. 3:300 BW niet kan worden toegepast in verzoekschriftprocedures. ¹⁹ In vergelijkbare zin geldt dat het woord ‘de rechter’ geen keuze impliceert tussen de kamer voor kantonzaken en de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank. ²⁰ De verwijzing naar art. 3:300 BW verschaft daarmee geen aanknopingspunten voor de beantwoording van de twee voorliggende procesrechtelijke vragen. Ook waar de wetgever in het voorlopig verslag bij art. 4:29 en 4:30 BW spreekt over ‘vorderen’, meen ik dat hij daarmee geen keuze heeft willen maken tussen een dagvaardingsprocedure en een verzoekschriftprocedure, maar het oog heeft gehad op een rechtsvordering. ²¹ In de totstandkomingsgeschiedenis komen ook andere begrippen voor, zoals ‘aanspraken’ en ‘verlangen’, zonder dat een verschil in betekenis lijkt te zijn beoogd. ²² Voor de beantwoording van de vraag of procedures over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken moeten worden ingeleid met een dagvaarding of een verzoekschrift heb ik in de wetsgeschiedenis dus geen bruikbaar aanknopingspunt kunnen vinden.

Meer is er te vinden over de vraag welke rechter bevoegd is. De redactie van diverse bepalingen van titel 3 van Boek 4 BW is gedurende het wetgevingsproces op verschillende punten gewijzigd, onder meer naar aanleiding van een advies van de Raad van State. ²³ Zo heeft de wetgever er pas in een later stadium van het wetgevingstraject voor gekozen om de kantonrechter bevoegd te maken voor geschillen zoals bedoeld in art. 4:15 lid 1 BW, welke geschillen gaan over de omvang van de in art. 4:13 lid 3 BW bedoelde geldvordering die elk kind als erfgenaam van rechtswege krijgt op de echtgenoot van de erflater, ter grootte van het erfdeel van het kind. De wetgever zocht daarmee aansluiting bij de bevoegdheid van de kantonrechter zoals die reeds bestond voor geschillen over de toepassing van ‘de artikelen 3 lid 6, 5 en 8 lid 6 van afdeling 2’. ²⁴ De nummering van de artikelen is nadien verschillende malen gewijzigd, maar hiermee wordt verwezen naar de (gehandhaafde) bevoegdheid van de kantonrechter om te oordelen over geschillen over de toepassing van het huidige art. 4:30 lid 6 BW en art. 4:34 lid 4 BW (waarin de kantonrechter bevoegd wordt verklaard te oordelen in geschillen over de toepassing van art. 4:34 BW tot en met 4:37 BW).

Het blijkt dat in de praktijk tot nu toe de meeste zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken worden aangevangen met een verzoekschrift bij de kantonrechter. ³⁰

Dit was ook het geval in de zaak die heeft geleid tot de beschikking van uw Raad van 8 juni 2007. ³¹ Uw Raad heeft in die zaak géén toepassing gegeven aan art. 69 Rv, de (spoor)wisselbepaling. Op grond van die bepaling draagt de rechter er zorg voor dat, indien een procedure met een verzoekschrift is ingeleid in plaats van met een dagvaarding of omgekeerd, de procedure wordt doorgeleid naar het juiste spoor. ³² De rechter is gehouden om ambtshalve te beoordelen of de juiste rechtsingang is gekozen en zo nodig overeenkomstig art. 69 Rv een spoorwissel toe te passen. ³³ De wisselbepaling is ook van toepassing in hoger beroep en cassatie. ³⁴ Uw Raad heeft deze wisselbepaling verschillende malen toegepast, al was steeds sprake van een verkeerde rechtsingang in cassatie en niet van een verkeerde rechtsingang in eerste aanleg. ³⁵ Maar dit laat onverlet dat volgens de rechtspraak van uw Raad art. 69 Rv ook kan worden toegepast in de laatstgenoemde categorie van gevallen. ³⁶ De omstandigheid dat uw Raad de wisselbepaling niet heeft toegepast in de zaak die leidde tot de beschikking van 8 juni 2007, kan er dus op duiden dat procedures over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken naar het oordeel van uw Raad moeten worden ingeleid met een verzoekschrift, zoals in die betreffende zaak was gebeurd. Ik zeg opzettelijk ‘kan erop duiden’, omdat in de zaak niet ter discussie stond met welk processtuk de zaak had moeten worden ingeleid en evenmin welke kamer van de rechtbank in eerste aanleg bevoegd was om over de zaak te oordelen. ³⁷

Ik merk nog op dat aan de beschikking niet rechtstreeks iets over de taakverdeling tussen de kamer voor kantonzaken en de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank kan worden ontleend. Vanwege het bepaalde in art. 71 lid 5 Rv (‘Tegen een verwijzing en tegen het achterwege laten van verwijzing staat geen voorziening open. (…)’) is deze taakverdeling in cassatie immers in de regel niet meer aan de orde. ³⁸ Intussen hangen beide kwesties wel nauw samen.

De taakverdeling binnen de rechtbank wordt in de literatuur lang niet altijd aan de orde gesteld; voor zover dit al gebeurt, wordt hetzij impliciet hetzij expliciet aangenomen dat de kantonrechter bevoegd is om te oordelen over art. 4:29 en/of 4:30 BW-aanspraken. ³⁹ Zowel Ter Haar en Beuker als Luijten en Meijer vermelden weliswaar – onder verwijzing naar het hiervoor besproken wettelijke procesrecht en art. 4:33 lid 4 BW – dat de kamer voor andere zaken dan kantonzaken (waarschijnlijk) bevoegd is en dat de procedure moet worden ingeleid met een dagvaarding, maar tegelijk bepleiten zij in aansluiting op de overige bepalingen van afdeling 3 van titel 2 van boek 4 BW juist het tegendeel (dus: bevoegdheid van de kantonrechter en een verzoekschriftprocedure). ⁴⁰ Over de juiste rechtsingang van zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken is in de literatuur verder weinig te vinden. Naast de zojuist genoemde auteurs vond ik alleen nog Van Waes, die veronderstelt dat de echtgenoot in het kader van een art. 4:30 BW-aanspraak een verzoek moet indienen. ⁴¹

Tot slot wijs ik op de door de Rechtspraak opgestelde ‘Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter’. ⁴² In dat document worden ‘artikelsgewijs de erfrechtelijke verzoeken en mededelingen die bestemd zijn voor de kantonrechter’ besproken. ⁴³ Eén van de artikelen die worden genoemd, is art. 4:29 lid 1 BW. ⁴⁴ De toelichting bij dit artikel verwijst overigens slechts naar art. 4:33 lid 2 BW waarin de bevoegdheid van de kantonrechter is neergelegd om de verplichting tot vestiging van het vruchtgebruik op te heffen of te beëindigen. Art. 4:30 lid 1 BW wordt in de handleiding niet afzonderlijk behandeld. Van dat artikel wordt alleen het zesde lid genoemd, op grond waarvan de kantonrechter de goederen kan aanwijzen waarop het vruchtgebruik zal komen te rusten. ⁴⁵

Stellen we de gewone regels van burgerlijk procesrecht centraal, dan lijkt juist (1) dat de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel, bevoegd is om te oordelen over art. 4:29 BW en 4:30 BW-aanspraken en (2) dat een procedure over dergelijke aanspraken moet worden ingeleid met een dagvaarding (hiervoor 4.2-4.9). Letten we daarentegen op de wijze waarop het erfprocesrecht door de wetgever voor het overige is ingericht en de inhoudelijke samenhang met andere gevallen waarin de wetgever uitdrukkelijk heeft gekozen voor een tot de kantonrechter te richten verzoek – waaronder andere geschillen met betrekking tot een verzorgingsvruchtgebruik –, dan verdient mijns inziens de tegenovergestelde opvatting alsnog de voorkeur. In de totstandkomingsgeschiedenis van de regeling zijn geen goede redenen te vinden voor een afwijkend procesrechtelijk regime voor aanspraken op grond van art. 4:29 lid 1 en 4:30 lid 1 BW. De wetgever lijkt integendeel te hebben verondersteld dat de kantonrechter op grond van de voorgestelde regeling bevoegd zou zijn om te oordelen over álle geschillen inzake een verzorgingsvruchtgebruik (hiervoor 4.11-4.21). Voor zover de literatuur zich over de kwestie uitlaat, beschouwt die de route van een verzoek bij de kantonrechter wenselijk (hiervoor 4.25). Dat lijkt ook overwegend de opvatting van de praktijk, in de zin dat tot nu toe de meeste zaken over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken met een verzoekschrift bij de kantonrechter aanhangig zijn gemaakt. Mogelijk ook valt die opvatting te lezen in de beschikking van uw Raad van 8 juni 2007 (hiervoor 4.22-4.24).

Hiervan uitgaande geeft het bestreden vonnis blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Het past in het stelsel van de wet en sluit aan bij de (uitdrukkelijk) in de wet geregelde gevallen om aan te nemen dat niet de kamer voor andere zaken dan kantonzaken binnen de rechtbank, afdeling civiel, maar de kantonrechter bevoegd is om te oordelen over art. 4:29 en 4:30 BW-aanspraken, en wel in een verzoekschriftprocedure. Deze uitleg sluit aan bij de totstandkomingsgeschiedenis van afdeling 2 van titel 3 van boek 4 BW en bij opvattingen in de literatuur.