In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan. ¹

Op 23 januari 2019 is [erflaatster] (hierna: ‘erflaatster’) overleden.

[eiser] en erflaatster hebben tientallen jaren een affectieve relatie gehad. Zij hebben tot 12 november 2018 samengewoond in [de woning] (hierna: ‘de woning’). [eiser] is toen uit de woning vertrokken en erflaatster is daar blijven wonen. Erflaatster had de eigendom van de woning. [eiser] en erflaatster hebben geen schriftelijke samenlevingsovereenkomst met elkaar gesloten dan wel andere vermogensrechtelijke afspraken vastgelegd.

Erflaatster heeft niet bij uiterste wil over haar nalatenschap beschikt. [verweerster 1] en [verweerster 2] zijn (half)zussen van erflaatster. [verweersters] zijn volgens het wettelijke erfrecht de enige erfgenamen van erflaatster. [verweersters] zijn daarom haar rechtsopvolgers onder algemene titel. ²

De woning is in januari 2020 verkocht en geleverd aan een derde. [eiser] maakt aanspraak op een deel van de overwaarde. Een deel van de verkoopopbrengst, groot € 205.000, staat daarom in depot bij een notaris, overeenkomstig de tussen partijen hierover gemaakte afspraken. ³

[eiser] heeft aan zijn vordering weergegeven in randnummer 2.1 hiervoor onder I, samengevat, het volgende ten grondslag gelegd. Hij stelt zich primair op het standpunt dat hij recht heeft op een substantieel deel van de overwaarde van de woning op basis van een stilzwijgende samenlevingsovereenkomst tussen hem en erflaatster en de aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid die voortvloeit uit hun langdurige samenleving en de wijze waarop zij daaraan in vermogensrechtelijk opzicht invulling hebben gegeven. Subsidiair meent [eiser] een vergoedingsrecht te hebben op grond van ongerechtvaardigde verrijking.

[verweersters] hebben geconcludeerd tot afwijzing van de vorderingen.

Bij dagvaarding van 18 maart 2021 is [eiser] bij het gerechtshof Den Haag (hierna: ‘het hof’) in hoger beroep gekomen van het vonnis van de rechtbank van 23 december 2020 (hierna: ‘het vonnis’). [verweersters] hebben incidenteel appel ingesteld.

[eiser] heeft in principaal appel, samengevat, gevorderd dat het hof bij arrest, uitvoerbaar bij voorraad, het vonnis vernietigt voor zover de grieven strekken, en opnieuw rechtdoende, [verweersters] op grond van de tussen [eiser] en erflaatster bestaande (stilzwijgende) obligatoire gemeenschap van woning, althans op grond van de redelijkheid en billijkheid, althans op grond van ongerechtvaardigde verrijking veroordeelt om aan [eiser] te betalen een bedrag van € 150.000, althans een bedrag dat het hof in goede justitie vaststelt, althans minimaal het bedrag van de nominale investeringen die [eiser] in de spaarpolis heeft gedaan, te vermeerderen met de wettelijke rente, alsmede zijn vordering ex art. 843a Rv toewijst en [verweersters] veroordeelt tot afgifte van de informatie over de spaarpolis, waaronder de waarde daarvan op 1 december 2019. Bij zijn akte overlegging producties heeft [eiser] het bedrag van de aan hem te betalen vergoeding uit hoofde van ongerechtvaardigde verrijking dan wel de redelijkheid en billijkheid voor wat betreft de spaarpolis nader gespecificeerd op € 14.900,43. Tevens heeft hij bij deze akte zijn vordering ex art. 843a Rv nader gespecificeerd.

[verweersters] bestrijden in incidenteel appel rov. 4.2., ⁵ 4.18. ⁶ en 4.30. ⁷ en de beslissing onder 5.1. ⁸ en 5.2. ⁹ van het vonnis. [verweersters] zijn het niet eens met de veroordeling tot betaling van € 15.841,16 (zie ook randnummer 2.4 hiervoor). Zij voeren in incidenteel appel aan dat de vermogensrechtelijke gevolgen van de samenleving van [eiser] en erflaatster vóór haar overlijden waren afgewikkeld en dat – voor zover [eiser] al een vergoedingsvordering heeft – deze is verjaard.

Bij arrest van 13 december 2022 ¹⁰ heeft het hof het vonnis vernietigd ten aanzien van de veroordeling van [verweersters] tot betaling van € 15.841,16 aan [eiser] , te vermeerderen met wettelijke rente en, in zoverre opnieuw rechtdoende, deze vordering alsnog afgewezen. Het hof heeft het vonnis voor het overige, voor zover aan het oordeel van het hof onderworpen, bekrachtigd en het meer of anders gevorderde in principaal en incidenteel appel afgewezen.

Aan deze beslissing van het hof ligt, samengevat en voor zover in cassatie nog van belang, de volgende beoordeling ten grondslag.

Het hof heeft de grieven in principaal en incidenteel appel gezamenlijk besproken (rov. 3.4). Het hof heeft eerst in het kort weergegeven waar het geschil tussen [eiser] en [verweersters] over gaat (rov. 4.). Vervolgens is het hof ingegaan op de vraag of de samenleving van [eiser] en erflaatster vermogensrechtelijk is afgewikkeld. Het hof heeft die vraag, evenals de rechtbank (zie voetnoot 5 hiervoor), ontkennend beantwoord (rov. 5.). Daarna heeft het hof beoordeeld of uit de door [eiser] aangevoerde feiten en omstandigheden kan worden afgeleid dat tussen hem en erflaatster een stilzwijgende afspraak bestond dat hem de helft van de overwaarde van de woning toekwam. Het hof heeft ook die vraag ontkennend beantwoord (rov. 6.).

[verweersters] hebben de door [eiser] aangevoerde feiten en omstandigheden deels betwist. Zij stellen zich verder op het standpunt dat op grond van deze feiten en omstandigheden – indien al juist – geen stilzwijgende afspraak kan worden aangenomen waaruit een verplichting tot verrekening volgt zoals door [eiser] gevorderd.”

Dat de woning op naam van erflaatster is gesteld omdat [eiser] een eigen onderneming wilde beginnen, terwijl de bedoeling van [eiser] en erflaatster zou zijn geweest dat de woning gemeenschappelijk zou zijn, is door [verweersters] betwist en staat niet vast. De stelling van [eiser] dat partijen een afspraak hadden dat hij steeds voor de helft bijdroeg in de hypotheeklasten, strookt niet met de feitelijke betalingen. Het overzicht van de door hem overgeschreven bedragen komt niet overeen met de hoogte van de (helft van de) feitelijke hypotheeklasten, althans dat blijkt niet. [eiser] verwijst in dit verband naar een opdracht tot automatische overboeking van 1 april 2002 van € 315,- per maand van zijn rekening naar de privé-rekening van erflaatster, maar onderliggende stukken waaruit blijkt dat dit de helft van de hypotheeklasten betreft ontbreken. Verder is door [eiser] nog een brief van de Rabobank overgelegd van 24 juli 2014, waar in een voorstel voor de renteverlenging van de hypothecaire lening voor de woning wordt gedaan. Dit voorstel houdt in een totale maandlast van € 182,41 (inclusief spaarpremie) bij een rentevaste periode van 10 jaar en € 169,77 bij een rentevaste periode van 5 jaar. [eiser] maakte hierna nog steeds € 315,- over, welk bedrag dus niet overeenkomt met de helft van de genoemde lasten. Omschrijvingen die kunnen verwijzen waar de betalingen van [eiser] voor bestemd zijn ontbreken. Uit het gegeven dat de bank [eiser] en erflaatster gezamenlijk aanschreef kan evenmin worden afgeleid dat [eiser] en erflaatster afspraken hadden over de verdeling van de hypotheeklasten en een mogelijke verrekeningsafspraak. Het gegeven dat [eiser] bijdroeg in de lasten leidt er niet zonder meer toe dat een verplichting tot vergoeding van de overwaarde ontstaat; zoals de rechtbank heeft overwogen ligt het voor de hand dat tijdens een samenwoning beide partijen bijdragen in de lasten van de huishouding, waaronder de woonlasten. Of het om een huur- of koopwoning gaat – [eiser] betoogt dat het hier om een relevant onderscheid gaat – maakt naar het oordeel van de hof geen verschil.

Ook aan de verschillende overgelegde notities van erflaatster verbindt [eiser] [lees: ‘ [eiser] ’, A-G] verdergaande conclusies dan gerechtvaardigd. Aan het handgeschreven briefje van erflaatster, gedateerd 17 januari 2019, dat zij de woning aan [eiser] nalaat, komt geen rechtsgevolg toe. De wet biedt geen plaats voor een “informele wilsverklaring”, waarmee erflaatster over haar nalatenschap zou hebben willen beschikken. Het is in strijd met de beschermingsgedachte van erflaatster en de rechtszekerheid om hieraan gevolgen te verbinden. Uit de overige notities blijkt niet dat erflaatster er van uitging dat de woning gemeenschappelijk was, of dat zij een consequente wens had dat [eiser] aanspraak kon maken op de helft van de overwaarde.

Het hof is met de rechtbank van oordeel dat [eiser] zijn stelling dat sprake is van een stilzwijgende afspraak tussen hem en erflaatster, op grond waarvan aan [eiser] de helft van de overwaarde toekomt, onvoldoende heeft onderbouwd. Het hof passeert zijn bewijsaanbod, omdat dit – voor zover al gespecificeerd – niet ziet op doorslaggevende aspecten van het feitencomplex.”

Het hof kan [eiser] niet volgen in zijn betoog dat hier sprake is van een subsidiaire grondslag. In zijn toelichting komt hij weer terug op de door hem gestelde stilzwijgende afspraak en de gedragingen van erflaatster. Zoals hiervoor overwogen is naar het oordeel van het hof geen sprake van een stilzwijgende afspraak.”

Vervolgens heeft het hof beoordeeld of de rechtbank in het kader van de toewijzing van het bedrag van € 15.841,16 aan [eiser] op grond van ongerechtvaardigde verrijking terecht aan het beroep van [verweersters] op verjaring is voorbijgegaan (rov. 7.).

Het hof heeft daartoe eerst geoordeeld dat in hoger beroep als niet langer bestreden vaststaat dat [eiser] het bedrag van € 15.841,16 heeft betaald en daarbij het oordeel van de rechtbank hierover weergegeven (rov. 7.1).

Vervolgens heeft het hof weergegeven dat [verweersters] in hun incidenteel appel hebben aangevoerd dat de rechtbank ten onrechte heeft geoordeeld dat het beroep op verjaring niet slaagt. Het oordeel van de rechtbank dat de regeling van art. 3:320 jo. 3:321 lid 1 sub a BW van overeenkomstige toepassing is op samenwoners is in de visie van [verweersters] in strijd met de rechtszekerheid die met deze regeling wordt gediend (rov. 7.2).

Het hof heeft overwogen dat de verlengde verjaringstermijn voor echtgenoten van art. 3:320 jo. 3:321 lid 1 sub a BW inhoudt dat de verjaringstermijn gedurende het huwelijk (van niet van tafel en bed gescheiden) echtgenoten niet kan aflopen, dat de termijn wordt verlengd tot zes maanden na ontbinding van het huwelijk en dat de ratio van die wettelijke regeling is dat het (af)lopen van een verjaringstermijn gedurende het huwelijk een bron van onrust tussen de echtgenoten zou opleveren (rov. 7.3).

Daarna heeft het hof weergegeven wat in art. 6:212 BW over ongerechtvaardigde verrijking is bepaald en heeft het overwogen dat een vordering op grond van art. 3:310 BW, zoals een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking die strekt tot schadevergoeding, verjaart door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag volgende op die waarop de benadeelde zowel met de schade als met de aansprakelijke persoon bekend is geworden (rov. 7.4).

Voor de beantwoording van deze vraag verwijst het hof in de eerste plaats naar het eerder aangehaalde arrest van de Hoge Raad (ECLI:NL:HR:2019:707), waarin de Hoge Raad heeft overwogen dat de vermogensrechtelijk[e] verhouding tussen informeel samenlevenden niet wordt bepaald door de regels die in de titels 6-8 van Boek 1 BW voor echtgenoten en geregistreerde partners zijn opgenomen, en dat die regels zich niet lenen voor overeenkomstige toepassing op de verhouding tussen informeel samenlevenden. Hier kan tegen in worden gebracht dat de verlengingsregeling voor echtgenoten niet is opgenomen in boek 1 BW maar in boek 3 BW. Voor zover uit het arrest van de Hoge Raad niet moet worden afgeleid dat de verlengingsregeling voor echtgenoten niet zonder meer analoog moet worden toegepast op informeel samenlevenden, voegt het hof hier nog het volgende aan toe.

[eiser] en erflaatster hebben nooit afspraken over hun vermogensrechtelijke verhouding vastgelegd, niet in een samenlevingsovereenkomst noch op andere wijze. Indien het de bedoeling van hen beiden was dat [eiser] bij het einde van de samenwoning aanspraak kon maken op vergoeding van zijn investering in de woning, hadden zij dit eenvoudig op deze wijze kunnen vastleggen, met de bepaling dat de vordering niet opeisbaar was tijdens de samenwoning. Niet valt in te zien hoe dat dit niet van hen kan worden gevergd, omdat dit tot onrust in hun relatie zou hebben geleid. [eiser] is jurist en was zich bewust van het feit dat de door hem gestelde afspraken niet schriftelijk waren vastgelegd. Deze omstandigheid komt voor zijn risico.

[eiser] verwijst nog naar een uitspraak van dit hof van 4 februari 2020 (ECLI:NL:GHDHA:2020:409), waarin – overigens in een overweging ten overvloede – is overwogen dat de verlengingsregeling die geldt voor echtgenoten zich leent voor overeenkomstige toepassing op de situatie van de betrokken partijen. Het hof is echter van oordeel dat een significant verschil bestaat tussen de casus in het aangehaalde arrest en de onderhavige casus. In het eerdere arrest ging het om samenwoners die – anders dan [eiser] en erflaatster – vermogensrechtelijke afspraken hadden vastgelegd in een samenlevingsovereenkomst. De inhoud en strekking van deze afspraken moeten betrokken worden bij de vraag of overeenkomstige toepassing van de verlengingsregeling aangewezen is.”

Bij procesinleiding van 13 maart 2023 heeft [eiser] , tijdig, cassatieberoep ingesteld tegen het arrest van het hof van 13 december 2022 (hierna: ‘het bestreden arrest’). [verweersters] hebben een verweerschrift ingediend. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk toegelicht. [eiser] heeft gerepliceerd en [verweersters] hebben gedupliceerd.

Zoals hiervoor onder 3.3 is overwogen, strekt een vergoedingsrecht als daar bedoeld in beginsel tot terugbetaling van een gelijk bedrag als destijds ten laste van de ene echtgenoot voor de financiering van het goed op naam van de andere echtgenoot is gebezigd. Uitzonderingen op grond van de eisen van de goede trouw zijn evenwel niet geheel uitgesloten. In het bijzonder kan, voor zover voor de onderhavige zaak van belang, een uitzondering op haar plaats zijn in een geval waarin de betreffende gelden zijn gebruikt voor de aankoop van de echtelijke woning en vervolgens door ten tijde van die aankoop niet voorziene omstandigheden, zoals de ontwikkeling van de Nederlandse onroerend goed-markt sedert die aankoop, een zo aanzienlijke waardevermeerdering van die woning heeft plaatsgevonden dat bij gebreke van enige correctie het gevolg daarvan zou zijn dat bij het uiteengaan van partijen als gevolg van echtscheiding het evenwicht tussen de vordering van de ene partij tot terugbetaling van de destijds verschafte, nadien in koopkracht verminderde geldsom en het uitzonderlijk gunstige resultaat van de belegging daarvan, dat aan de andere partij ten goede komt, geheel zou zijn verbroken. Daarbij zal het aankomen op de vraag of de betreffende onvoorziene omstandigheden van dien aard zijn dat de echtgenoot op wiens naam het huis staat, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet mag verwachten dat hij met de enkele teruggave van het destijds ter beschikking gestelde bedrag zonder enige verrekening van de waardevermeerdering van de woning kan volstaan.” ²²

Dat art. 1:87 BW niet overeenkomstig kan worden toegepast op informeel samenlevenden betekent dat, als al sprake is van een vergoedingsrecht, dat in beginsel een nominaal vergoedingsrecht betreft, dus zonder verrekening van waardevermeerdering of waardevermindering. Uw Raad heeft in […] / […] op deze nominaliteitsleer voor echtgenoten slechts een uitzondering aanvaard op grond van de eisen van de redelijkheid en billijkheid, bijvoorbeeld als sprake zou zijn van een uitzonderlijke waardevermeerdering van de woning waarin is geïnvesteerd.

Uw Raad onderscheidt in deze rechtsoverweging dus drie verschillende algemeen vermogensrechtelijke grondslagen: (1) een schriftelijke samenlevingsovereenkomst of andere vermogensrechtelijke afspraken (uitdrukkelijke of stilzwijgende), (2) onverschuldigde betaling op de voet van art. 6:203 BW en (3) ongerechtvaardigde verrijking op de voet van art. 6:212 BW.

Wat grondslag (1) betreft staat in de onderhavige zaak vast dat [eiser] en erflaatster geen schriftelijke samenlevingsovereenkomst hebben gesloten of anderszins vermogensrechtelijke afspraken hebben vastgelegd (zie randnummer 1.3 hiervoor). Uw Raad laat echter de mogelijkheid open dat dergelijke afspraken stilzwijgend gemaakt zijn. Stilzwijgende afspraken kunnen worden aangenomen op basis van de feitelijke gedragingen van partijen. ²⁴ Het oordeel of sprake is van dergelijke stilzwijgende afspraken mede op basis van het feitelijke gedrag van partijen is voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt. ²⁵

Grondslag (2) kan ik hier verder laten rusten, omdat in deze zaak geen beroep op onverschuldigde betaling is gedaan.

Uw Raad heeft dus, in het spoor van de conclusie van plv. P-G Langemeijer, ²⁷ de mogelijkheid van een uit de redelijkheid en billijkheid van art. 6:2 lid 1 BW voortvloeiend vergoedingsrecht opengelaten. Uit de daaropvolgende rov. 3.5.7 blijkt dat het hierbij wel op de weg ligt van degene die op deze grondslag aanspraak maakt op vergoeding van zijn of haar investering om bijzondere feiten en omstandigheden te stellen die naar de eisen van redelijkheid en billijkheid met zich brengen dat hij of zij een vergoedingsrecht jegens de ander heeft. Uw Raad overwoog in het arrest uit 2019 dat dergelijke bijzondere feiten en omstandigheden in die zaak niet waren gesteld. ²⁸ Aan welke bijzondere omstandigheden van het geval zoal gedacht kan worden, wordt in het arrest overigens niet uiteengezet. Dit zouden bijvoorbeeld omstandigheden als bedoeld in rov. 3.4 van het arrest […] / […] (zie randnummer 3.4 hiervoor) kunnen zijn. ²⁹

Uw Raad heeft in het arrest uit 2019 duidelijkheid geschapen over welke algemeen vermogensrechtelijke grondslagen bestaan voor vorderingen tussen informeel samenlevenden. Daarmee is nog niet gezegd dat zij ook steeds soelaas bieden. De uitkomst van de zaak die heeft geleid tot het arrest uit 2019 was bijvoorbeeld dat de één na de beëindiging van het informele samenleven niets terugkreeg van de investering in de woning van de ander. Men kan dat “een merkwaardige uitkomst” ³⁰ of “toch wel erg zuur” ³¹ vinden. Inherent aan deze grondslagen is echter het contextuele en feitelijke karakter. De eisende partij zal voldoende feiten moeten stellen opdat de vordering in rechte op een van de vier genoemde grondslagen kan worden toegewezen.

Uw Raad heeft in het arrest uit 2019 niet, althans niet uitdrukkelijk, beslist dat de verlengingsregel met betrekking tot verjaring uit Boek 3 BW voor (niet van tafel en bed gescheiden) echtgenoten en geregistreerde partners niet overeenkomstig kunnen worden toegepast op informeel samenlevenden. In het arrest uit 2019 wordt immers verwezen naar de regels voor echtgenoten en geregistreerde partners die zijn opgenomen in de titels 6-8 van Boek 1 BW en is geoordeeld dat die regels niet overeenkomstig kunnen worden toegepast op informeel samenlevenden (zie randnummer 3.3 hiervoor). De verlengingsregel met betrekking tot verjaring voor echtgenoten en geregistreerde partners uit Boek 3 BW (art. 3:321 BW) valt hier dus niet onder. ⁴¹

Hoe dat ook zij, aangenomen wordt dat de verjaringsregels van art. 3:306-310 BW wel rechtstreeks van toepassing zijn op de rechtsverhouding tussen informeel samenlevenden. ⁴⁴ Ik merk op dat afhankelijk van de vraag welke van de in het arrest van 2019 genoemde grondslagen (1)-(4) aan de orde is, het verjaringsregime verschilt. Een vordering op grondslag (1) verjaart in beginsel door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag, volgende op die waarop de vordering opeisbaar is geworden (art. 3:307 lid 1 BW) . Een vordering op grondslag (2) verjaart door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag, volgende op die waarop de schuldeiser zowel met het bestaan van zijn vordering als met de persoon van de ontvanger bekend is geworden en in ieder geval twintig jaar nadat de vordering is ontstaan (art. 3:309 BW) . Een vordering op grondslag (3) verjaart door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag, volgende op die waarop de benadeelde zowel met de schade als met de daarvoor aansprakelijke persoon is bekend geworden en in ieder geval door verloop van twintig jaren na de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt (art. 3:310 lid 1 BW) . Een vordering op grondslag (4) verjaart door verloop van twintig jaren (art. 3:306 BW) .

Verder wijs ik erop dat toepassing van de verjaringsregels onder (bijzondere) omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar kan zijn in de zin van art. 6:2 lid 2 of art. 6:248 lid 2 BW. ⁴⁷ Uw Raad heeft in het arrest van 23 februari 2022, overigens niet in de context van de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid, verwezen naar de parlementaire geschiedenis van de invoering van Boek 1 BW waaruit, kort gezegd, is afgeleid dat “de minister [vreesde] dat het treffen van rechtsmaatregelen tijdens huwelijk het huwelijksleven in gevaar zou brengen.” ⁴⁸ Dat deze ratio ook kan gelden voor informeel samenlevenden is uiteraard waar, maar acht ik op zichzelf nog niet voldoende om een beroep op verjaring bij informeel samenlevenden in zijn algemeenheid naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar te achten. Voor de vraag of sprake is van onaanvaardbaarheid in deze zin zijn alle omstandigheden van het geval van belang en daarvan kan alleen sprake zijn in uitzonderlijke gevallen. ⁴⁹

De verlengingsgrond van zes maanden voor niet van tafel en bed gescheiden echtgenoten is opgenomen in art. 3:321 lid 1 en sub a BW en in 1998 is eenzelfde verlengingsgrond van zes maanden voor geregistreerde partners toegevoegd in art. 3:321 lid 1 en sub g BW. ⁵⁰ De ratio hiervan is dat de wetgever niet heeft gewild dat de verjaring tijdens het huwelijk of het geregistreerde partnerschap zou kunnen aflopen, omdat dit de goede verstandhouding tussen de echtgenoten of geregistreerde partners in gevaar zou kunnen brengen; zij zouden dan immers stuitingshandelingen moeten verrichten om te voorkomen dat hun vordering zou verjaren. ⁵¹ De opsomming in art. 3:321 lid 1 BW is limitatief. ⁵² Dat houdt verband met de rechtszekerheid en met het feit dat voltooiing van de verjaring ook tot goederenrechtelijke gevolgen kan leiden, waarvan moet vaststaan of, en wanneer, die zijn ingetreden. ⁵³ In uitzonderlijke gevallen kan, zoals in randnummer 3.22 hiervoor is opgemerkt, een beroep op verjaring wel onaanvaardbaar zijn in de zin van art. 6:2 lid 2 BW of art. 6:248 lid 2 BW.

De ratio van de verlengingsgrond voor echtgenoten en geregistreerde partners kan uiteraard ook spelen bij informeel samenlevenden. Ook bij informeel samenlevenden zou het verrichten van stuitingshandelingen immers tot onrust in de relatie kunnen leiden. Dat brengt mijns inziens echter niet met zich dat de verlengingsgrond voor echtgenoten en geregistreerde partners zonder meer van overeenkomstige toepassing kan worden verklaard op informeel samenlevenden. Zo’n categorische benadering vereist mijns inziens, mede gelet op de met de rechtszekerheid gediende limitatieve opsomming (zie randnummer 3.23 hiervoor) en ook de grenzen aan de rechtsvormende taak van de rechter, ⁵⁴ een wettelijke grondslag.

Als handreiking naar de praktijk wijs ik nog wel op een andere techniek – naast analoge toepassing van de verlengingsregeling voor echtgenoten en geregistreerde partners waartegen het arrest van Uw Raad uit 2019 zich niet verzet (zie randnummer 3.18 hiervoor) en die ik in een concreet geval niet zou willen uitsluiten (zie randnummer 3.24 hiervoor) en de toepassing van de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid in uitzonderlijke gevallen (zie randnummer 3.22 hiervoor) – waarmee in dit verband ook binnen het bestaande wettelijke kader van art. 3:321 BW onder omstandigheden aan een beroep op verjaring voorbijgegaan zou kunnen worden. Ik maak daartoe een uitstapje naar het ondernemingsrecht of meer specifiek het enquêterecht. De bevoegdheid tot het indienen van een verzoek tot het instellen van een enquête komt uitsluitend toe aan degenen aan wie deze bevoegdheid in de wet is verleend. De daartoe strekkende opsomming in art. 2:346 BW, waarin deze bevoegdheid onder meer wordt toegekend aan bepaalde aandeelhouders en certificaathouders, is limitatief. In de rechtspraak van Uw Raad is echter aanvaard dat de strekking van het enquêterecht meebrengt dat een verschaffer van risicodragend kapitaal die een eigen economisch belang heeft in de vennootschap waarop het verzoek betrekking heeft, welk belang in zoverre op één lijn kan worden gesteld met het belang van een aandeelhouder of certificaathouder, voor de toepassing van art. 2:346 BW dient te worden gelijkgesteld met een aandeelhouder of een certificaathouder. ⁵⁵ Een dergelijke gelijkstelling is niet in strijd met de limitatieve wettelijke opsomming. Een dergelijke gelijkstelling geldt niet zonder meer, maar is slechts mogelijk indien en voor zover op grond van de feiten en omstandigheden van het geval kan worden geoordeeld dat het eigen economische belang van de verschaffer van risicodragend kapitaal in de vennootschap waarop het verzoek betrekking heeft, van dien aard is dat het op één lijn kan worden gesteld met het belang van een aandeelhouder of een certificaathouder van die vennootschap. Hierbij moet rekening worden gehouden met alle relevante feiten en omstandigheden. ⁵⁶

Tegen deze achtergrond belicht ik nu enige relevante feitenrechtspraak over verjaring bij informeel samenlevenden. Voor de goede orde merk ik op dat hiermee geen volledig beeld wordt gegeven van de feitenrechtspraak op dit punt. De vier uitspraken die ik hierna bespreek, houden verband met het beroep dat [eiser] daarop heeft gedaan. ⁵⁹ Er is ook feitenrechtspraak waarin een beroep op verjaring bij informeel samenlevenden niet naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is geacht of waarin in de gegeven omstandigheden geen aanleiding werd gezien voor overeenkomstige toepassing van de verlengingsgrond van art. 3:321 lid 1 sub a en g BW. ⁶⁰

De vordering waarover de rechtbank in dit vonnis oordeelde, betrof een vordering van de vrouw die had gesteld dat in 2007 van de gemeenschappelijke bankrekening van de man en de vrouw een bedrag van ruim € 200.000 was aangewend voor de aankoop van een restaurant van de man. Dit bedrag was volgens de vrouw aan het gemeenschappelijke vermogen onttrokken ten behoeve van het privévermogen van de man, omdat het banksaldo van de gemeenschappelijke bankrekening kort daarvoor met een bedrag van € 200.000 afkomstig uit het privévermogen van de vrouw, was verhoogd. De vordering van de vrouw was gebaseerd op een bepaling uit de schriftelijke samenlevingsovereenkomst en subsidiair op de redelijkheid en billijkheid dan wel ongerechtvaardigde verrijking. ⁶² Er was in deze zaak dus een schriftelijke samenlevingsovereenkomst. Uit de affectieve relatie is bovendien een kind geboren en de man en de vrouw hebben samengewoond in de woning die zij gezamenlijk in eigendom hadden verkregen. ⁶³ Het oordeel van de rechtbank over overeenkomstige toepassing van art. 3:321 BW in dit vonnis moet volgens mij worden begrepen als toegespitst op het onderhavige geval (“in de situatie van partijen”). ⁶⁴ In termen van de gelijkstellingstechniek waarop ik in randnummer 3.26 hiervoor wees, was de situatie van partijen naar het oordeel van de rechtbank dus zozeer op één lijn te stellen met die van echtgenoten dat de rechtbank in dit concrete geval aanleiding heeft gezien voor toepassing van de verlengingsgrond voor echtgenoten van zes maanden. Dat nam overigens in deze zaak niet weg dat de vordering van de vrouw was verjaard.

In een vonnis van dezelfde rechtbank van 30 augustus 2017 is een vergelijkbare overweging gegeven als geciteerd in randnummer 3.28 hiervoor. ⁶⁵ De omstandigheden van het geval waren in die zaak vergelijkbaar met de zaak die heeft geleid tot het eerdere vonnis. Ook uit deze affectieve relatie werd een kind geboren, de man en de vrouw hadden samen een woning gekocht en er was sprake van een schriftelijke samenlevingsovereenkomst. ⁶⁶ Het oordeel van de rechtbank over overeenkomstige toepassing van art. 3:321 BW in dit vonnis moet volgens mij eveneens worden begrepen als toegespitst op het onderhavige geval (“in de situatie van partijen”). ⁶⁷ In deze zaak leidde de overeenkomstige toepassing van de verlengingsgrond van zes maanden voor echtgenoten er overigens wel toe dat het beroep van de man op verjaring van de vordering van de vrouw niet slaagde.

In het oordeel dat de vordering niet eerder opeisbaar is geworden weegt de mee dat het de affectieve relatie tussen partijen onnodig onder druk had kunnen zetten indien de vrouw haar vordering nog tijdens de relatie te gelde te had moeten maken. Het is ook niet gezegd dat de andere partner steeds financieel in staat zal zijn om een dergelijke vordering direct te voldoen. Weliswaar bepaalt de wet dat indien geen tijd voor de nakoming van een verbintenis is bepaald, terstond nakoming van de verbintenis kan worden gevorderd (art. 6:38 BW) , maar deze bepaling heeft in een geval als hier aan de orde te wijken voor de wettelijke bepaling dat tussen deelgenoten de redelijkheid en billijkheid gelden. Daarbij is mede van belang dat de vrouw in beginsel het recht heeft om gevrijwaard te blijven van inmenging in haar privéleven zoals gewaarborgd in art. 8 EVRM, welk recht betekenis toekomt (niet alleen tegenover de overheid maar ook) tegenover de man, over de band van de voormelde redelijkheid en billijkheid. Het tussentijds moeten afrekenen met de man is een dergelijke inmenging, gelet op de druk die dat afrekenen op de relatie kan leggen.” ⁶⁸

Het vergoedingsrecht waarop de vrouw zich in deze zaak had beroepen, betrof een bedrag van ruim € 200.000 dat de vrouw van haar eigen geld had aangewend ter gedeeltelijke aflossing van de hypothecaire geldlening die was aangegaan ter bekostiging van de aanschaf van de gemeenschappelijke woning van de man en de vrouw. ⁶⁹ De rechtbank heeft geoordeeld dat het door de vrouw gevorderde bedrag in beginsel (behoudens de verweren van de man inzake verjaring en verrekening) op de grondslag van ongerechtvaardigde verrijking toewijsbaar is. ⁷⁰ Met “min of meer” samenwonen doelde de rechtbank in de hiervoor geciteerde rechtsoverweging op het feit dat de man en de vrouw elk verschillende etages van hun gezamenlijke woning bewoonden. ⁷¹ Het stond wel vast dat sprake was van een affectieve relatie waaruit een kind is geboren. De man en de vrouw hadden geen schriftelijke samenlevingsovereenkomst gesloten. ⁷² Een bijzonderheid in deze zaak was verder dat de man in reconventie een bedrag van ruim € 200.000 van de vrouw vorderde omdat hij substantiële bedragen had ingezet ter verbouwing van de woning en de woning daardoor een waardestijging had ondergaan die minstens even hoog was als het bedrag dat de vrouw had afgelost op de hypothecaire geldlening. ⁷³ De rechtbank heeft deze vorderingsrechten over en weer naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid tegen elkaar weggestreept. ⁷⁴ In deze zaak was dus niet de verlengingsgrond van art. 3:321 BW aan de orde, maar werd het door de rechtbank naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar geacht dat de desbetreffende vordering uit hoofde van art. 3:310 BW terstond opeisbaar was (vergelijk randnummers 3.21-3.22 hiervoor).

De relevante feiten en omstandigheden van het geval in deze zaak waren dat de man en de vrouw hebben samengewoond in een woning die zij samen hadden gekocht en dat er sprake was van een schriftelijke (notarieel vastgelegde) samenlevingsovereenkomst. ⁷⁶ In die omstandigheden van het geval (“de situatie van partijen”) achtte het hof in deze zaak, overigens in een overweging ten overvloede (rov. 26.), overeenkomstige toepassing van de verlengingsgrond voor echtgenoten op zijn plaats.

De feiten en omstandigheden in de in randnummers 3.28-3.34 hiervoor aangehaalde feitenrechtspraak verschillen dus duidelijk van die in de onderhavige zaak (vergelijk randnummer 1.3 hiervoor). De aangehaalde feitenrechtspraak bevestigt de relevantie van feiten en omstandigheden als genoemd in randnummer 3.26 hiervoor.

Subonderdeel 1A bevat rechts- en motiveringsklachten die zijn gericht tegen rov. 6.6 en 6.7 van het bestreden arrest.

De rechtbank is, toetsend aan de hiervoor geformuleerde maatstaf, van oordeel dat niet kan worden vastgesteld dat er tussen [eiser] en erflaatster een stilzwijgende afspraak bestond om de woning als gemeenschappelijk eigendom te beschouwen of om [eiser] aanspraak te geven op een deel van de waarde van de woning. De rechtbank neemt daarbij het volgende in aanmerking.

De woning behoorde uitsluitend in eigendom toe aan erflaatster. Ook de hierop rustende hypothecaire geldlening en de hieraan gekoppelde spaarpolis stonden uitsluitend op haar naam. Tussen haar en [eiser] bestond dus geen goederenrechtelijke gemeenschap met betrekking tot de woning.

Ook uit de wijze waarop [eiser] en erflaatster zich in financieel opzicht jegens elkaar hebben gedragen, leidt de rechtbank geen stilzwijgende afspraak met betrekking tot de eigendom van de woning af. [eiser] heeft in dit verband gesteld dat er sprake was van een volwaardige samenleving waaraan beide partners een financiële bijdrage leverden. Hij heeft hiertoe gesteld dat hij bij aankoop van de woning de eerste bouwtermijn (de grond) en de notariskosten heeft betaald en dat hij daarnaast altijd heeft bijgedragen in de maandelijkse hypotheeklasten. Aanvankelijk droeg hij de helft van die lasten en later, toen het inkomen van erflaatster wegviel, droeg hij de volledige hypotheeklasten. Volgens [eiser] blijkt uit deze gang van zaken de bedoeling van hem en erflaatster om de woning als gemeenschappelijk te beschouwen. De rechtbank acht deze gang van zaken echter onvoldoende om hieruit de door [eiser] gestelde rechten af te leiden. Het is immers in affectieve samenlevingsrelaties gebruikelijk dat partners naar draagkracht bijdragen in de lasten van de woning waarin zij samen woonachtig zijn. Daarbij past ook dat de ene partner de volledige woonlast voor zijn rekening neemt wanneer het inkomen van de andere partner wegvalt. Uit deze gebruikelijke gang van zaken kunnen naar het oordeel van de rechtbank geen aanspraken voortvloeien op (een deel van) de waarde van de woning. Slechts in geval van bijzondere omstandigheden kunnen de redelijkheid en billijkheid nopen tot een andere conclusie. Dergelijke bijzondere omstandigheden zijn echter niet door [eiser] gesteld. De omstandigheid dat [eiser] in de woning heeft geïnvesteerd, is naar oordeel van de rechtbank niet een dergelijke bijzondere omstandigheid.

Ook het handgeschreven briefje, overgelegd als productie 6 bij dagvaarding, waarin erflaatster op 17 januari 2019 schrijft dat zij de woning nalaat aan [eiser] , kan niet als bevestiging van een tussen haar en [eiser] bestaande stilzwijgende afspraak worden gezien. Nog los van de omstandigheid dat uit dit briefje niet expliciet blijkt dat erflaatster de woning als gemeenschappelijk eigendom beschouwde, acht de rechtbank de inhoud van dit briefje, gezien de toestand waarin erflaatster zo kort voor haar dood verkeerde, onvoldoende om hierop de door [eiser] gestelde stilzwijgende afspraak te baseren. Daar komt bij dat uit eerdere gedragingen van erflaatster kan worden afgeleid dat zij er juist niet van uitging dat de woning gemeenschappelijk was. Zo heeft zij [eiser] in november 2018 de toegang tot de woning ontzegd en heeft zij eerder de woning in de verkoop gezet omdat zij vergevorderde plannen had om naar Engeland te vertrekken. Deze gedragingen passen niet bij iemand die ervan uitgaat dat haar partner ook bepaalde aanspraken heeft op de woning.

Gelet op het voorgaande, komt de vordering van [eiser] voor zover hij deze baseert op stilzwijgende afspraken en de hierop van toepassing zijnde aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid, niet voor toewijzing in aanmerking.” ⁷⁸

Het hof heeft aan de hand van alle door [eiser] in het geding gebrachte stukken (waaronder het briefje van 17 januari 2019, andere handgeschreven notities, de in hoger beroep overgelegde verklaring van [betrokkene 1] (waarover randnummers 4.6-4.8 hierna) en de feitelijke gedragingen van [eiser] en erflaatster), in onderlinge samenhang bezien en daarbij ook de gemotiveerde betwisting van [verweersters] in aanmerking genomen, onderzocht of daaruit voldoende onderbouwing voor een stilzwijgende afspraak als bedoeld door [eiser] blijkt (zie ook de in cassatie onbestreden rov. 6.1). Het hof is in rov. 6.7 tot het feitelijke oordeel gekomen dat [eiser] zijn stelling dat sprake is van een dergelijke stilzwijgende afspraak onvoldoende heeft onderbouwd. Onbegrijpelijk is dat oordeel niet. ⁷⁹ Voor zover de verklaringen van erflaatster van kort voor haar overlijden al zouden wijzen op het bestaan van een afspraak als bedoeld door [eiser] (dus dat sprake was van een obligatoire gemeenschap op grond waarvan hij recht had op de helft van de overwaarde van de woning) is met name redengevend voor het oordeel van het hof dat het gedrag van erflaatster niet consequent in de richting van het bestaan van zo’n stilzwijgende afspraak wijst (zie rov. 6.6). In samenhang gelezen met de verwijzing naar het oordeel van de rechtbank in rov. 6.7 heeft het hof hier volgens mij het oog gehad op eerdere gedragingen van erflaatster waaruit juist kan worden afgeleid dat zij niet ervan uitging dat de woning gemeenschappelijk was (zie met name rov. 4.9. van het vonnis geciteerd in het vorige randnummer). Dat aan de hand van het briefje van 17 januari 2019 in samenhang met andere handgeschreven notities, de getuigenverklaring en de overige gedragingen van partijen wellicht ook anders had kunnen worden geoordeeld over de gestelde stilzwijgende afspraak, zoals het subonderdeel heeft aangevoerd, maakt het oordeel van het hof nog niet onbegrijpelijk. Van het passeren van een essentiële stelling door het hof in verband met het briefje van 17 januari 2019 is evenmin sprake. Het hof heeft immers niet alleen geoordeeld dat er geen rechtsgevolg toekomt aan het briefje van 17 januari 2019 (rov. 6.6), maar heeft dat wel degelijk in samenhang met onder meer de overige verklaringen en notities beoordeeld. Het oordeel van het hof komt er in de kern op neer dat de verklaringen van erflaatster van kort voor haar overlijden niet stroken met de feitelijke gedragingen in de lange periode daarvoor. Onbegrijpelijk is dat oordeel als gezegd niet en voor het overige is het voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt.

Wat betreft het bewijsaanbod in randnummer 3.7 van de memorie van grieven van [eiser] om [betrokkene 1] als getuige te horen, geldt zoals het hof in rov. 6.7 van het bestreden arrest heeft geoordeeld dat, voor zover (voldoende) gespecificeerd, dit niet ziet op doorslaggevende aspecten van het feitencomplex. Het bewijsaanbod heeft immers specifiek betrekking op wat erflaatster op 14 januari 2019, dus enkele dagen voor haar overlijden op 23 januari 2019, tegen [betrokkene 1] zou hebben gezegd. Indien bewezen wordt geacht dat erflaatster in dat gesprek gezegd zou hebben dat zij vond dat [eiser] recht had op de helft van de woning, doet dat immers niet af aan de feitelijke gedragingen in de periode daarvoor (zie randnummer 4.4 hiervoor). Dat erflaatster kort voor haar overlijden zou hebben gevonden dat [eiser] recht had op de helft van de woning, wil ook niet zeggen dat [eiser] en erflaatster daarover tijdens hun affectieve relatie een (stilzwijgende) afspraak hadden gemaakt. ⁸⁰

Wat betreft het bewijsaanbod in randnummer 2.9 van de memorie van grieven van [eiser] over waar en hoe lang partijen feitelijk hebben samengewoond, geldt eveneens, zoals het hof in rov. 6.7 van het bestreden arrest heeft geoordeeld dat, voor zover (voldoende) gespecificeerd, dit niet ziet op doorslaggevende aspecten van het feitencomplex. ⁸¹ Voor het oordeel van het hof volstaan immers de feitelijke vaststellingen hierover die zijn weergegeven in randnummer 1.3 hiervoor.

Wat betreft het in randnummer 4.1 van de memorie van grieven gedaan aanbod van [eiser] om zelf te getuigen over onder meer de bedoeling die partijen hebben gehad dat ieder de helft van de overwaarde van de woning zou toekomen, geldt dat het subonderdeel in zoverre reeds afstuit op het tevergeefs bestreden oordeel dat [eiser] die stilzwijgende afspraak onvoldoende heeft onderbouwd. Daarmee wordt immers aan bewijslevering niet toegekomen.

Subonderdeel 1B bevat een motiveringsklacht die is gericht tegen rov. 6.5 van het bestreden arrest.

Het subonderdeel is gericht tegen het oordeel van het hof in rov. 6.5 dat de stelling van [eiser] dat partijen een afspraak hadden dat hij steeds voor de helft bijdroeg in de hypotheeklasten niet strookt met de feitelijke betalingen. Het subonderdeel is daarmee gericht tegen een niet-dragende overweging in het oordeel van het hof. Het bestreden oordeel laat immers onverlet dat het gegeven dat [eiser] bijdroeg in de lasten (of dat nu steeds voor de helft was of voor meer of minder) er niet zonder meer toe leidt dat een verplichting tot vergoeding van de overwaarde van de woning ontstaat, waarbij het hof onder verwijzing naar het oordeel van de rechtbank (zie rov. 4.8. uit het vonnis, weergegeven in randnummer 4.3 hiervoor), heeft overwogen dat het voor de hand ligt dat tijdens een samenwoning beide partijen bijdragen in de lasten van de huishouding, waaronder de woonlasten en dat het daarbij naar het oordeel van het hof geen verschil maakt of het om een huur- of koopwoning gaat. ⁸² Het feitelijke oordeel van het hof in rov. 6.5 dat de stelling van [eiser] over zijn bijdrage aan de hypotheeklasten niet strookt met de feitelijke betalingen, is bovendien in het licht van het partijdebat in hoger beroep niet onbegrijpelijk. ⁸³

Subonderdeel 1C bevat een voortbouwklacht die inhoudt dat bij het slagen van dit onderdeel ook de voortbouwende of samenhangende oordelen van het hof, waaronder in rov. 6.4, 6.7, 6.9 en 8.4 van het bestreden arrest, niet in stand kunnen blijven.

Onderdeel 2 is gericht tegen rov. 7.4 en 7.5 van het bestreden arrest.

In rov. 7.4 van het bestreden arrest heeft het hof slechts verwezen naar hetgeen in art. 6:212 BW is bepaald over ongerechtvaardigde verrijking en naar hetgeen in art. 3:310 lid 1 BW is bepaald over verjaring. Het onderdeel bestrijdt (terecht) niet dat art. 3:310 lid 1 BW rechtstreeks van toepassing is op een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking tussen informeel samenlevenden (zie randnummer 3.20 hiervoor). In rov. 7.5 van het bestreden arrest heeft het hof geoordeeld dat de korte verjaringstermijn van vijf jaren uit art. 3:310 lid 1 BW is aangevangen in 1994, toen [eiser] de betalingen die hij ten grondslag legt aan zijn vordering uit ongerechtvaardigde verrijking heeft gedaan. Hij was toen naar het oordeel van het hof bekend met zowel de schade als met erflaatster als de aansprakelijke persoon. Dit heeft volgens het hof tot gevolg dat de rechtsvordering van [eiser] is verjaard, tenzij de verlengingsregeling voor echtgenoten ook op informeel samenlevenden van toepassing is. Volgens het onderdeel is dit oordeel onjuist of onbegrijpelijk omdat het hof niet ingaat op de vraag of [eiser] destijds, althans gedurende het informele samenleven, daadwerkelijk in staat was de rechtsvordering in te stellen en hij pas na het overlijden van erflaatster bekend is geworden met de schade. Volgens het onderdeel had het hof gemotiveerd op deze stellingen van [eiser] moeten ingaan.

Het onderdeel stuit mijns inziens hoe dan ook af op de lange verjaringstermijn van twintig jaren uit art. 3:310 lid 1 BW, die ook een aanvang heeft genomen in 1994, namelijk op het moment dat [eiser] de betalingen die hij ten grondslag legt aan zijn vordering uit ongerechtvaardigde verrijking heeft gedaan (de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt, zie ook randnummer 2.4 hiervoor). De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking was dus, voor zover nog niet reeds in 1999, in ieder geval in 2014 verjaard. ⁸⁴ Het hof hoefde daarom in rov. 7.5 ook geen aandacht te besteden aan de desbetreffende stellingen van [eiser] met betrekking tot het aanvangsmoment van de korte verjaringstermijn van vijf jaar uit art. 3:310 lid 1 BW. Het voorgaande neemt niet weg dat een beroep op verjaring in uitzonderlijke gevallen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou kunnen zijn (zie randnummer 3.23 hiervoor). Uit rov. 7.7-7.8 van het bestreden arrest blijkt echter dat daarvan in de gegeven omstandigheden geen sprake is. Zoals hierna zal blijken, worden deze oordelen ook tevergeefs bestreden. Het oordeel van het hof in rov. 7.5 van het bestreden arrest dat de rechtsvordering van [eiser] uit ongerechtvaardigde verrijking op grond van art. 3:310 lid 1 BW is verjaard, tenzij de verlengingsregeling van art. 3:321 BW van toepassing is, geeft in zoverre geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is ook niet onbegrijpelijk. Ik merkte in randnummer 3.22 hiervoor al op dat het gegeven dat de ratio van het onder druk zetten van het huwelijksleven op een vergelijkbare manier ook bij informeel samenlevenden kan spelen, niet voldoende is om een beroep op verjaring bij informeel samenlevenden in zijn algemeenheid naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar te achten. Voor de volledigheid wijs ik er nog op dat ook de uitzondering van art. 3:307 lid 2 BW (zie randnummer 3.21 hiervoor) in dit geval niet geldt, nu het hier een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking betreft waarop de korte en lange verjaringstermijn van art. 3:310 lid 1 BW van toepassing zijn.